جوان آنلاین: رضا قاسم‌زاده دانش‌آموخته دکترای مهندسی محیط زیست دانشگاه تهران، سخنگوی هیئت اندیشه‌ورز بنیاد نخبگان در حوزه مدیریت پسماند و مدیر اجرایی سایت مدیریت پسماند جزیره کیش است. وی معتقد است: خانواده محور اساسی در حفظ محیط زیست و پاک نگه داشتن زمین است. به گفته وی آموزش والدین در مورد اهمیت محیط زیست و روش‌های حمایت از آن تأثیرگذاری بسیار زیادی در تربیت کودکان دارد. ایجاد فضایی در خانه که به مدیریت مصرف انرژی، مدیریت پسماند و مراقبت از محیط زیست اهمیت دهد، می‌تواند به نهادینه شدن فرهنگسازی مثبت در خانواده کمک کند. مشروح گفتگو با این کارشناس محیط زیست را در ادامه می‌خوانید.
۲۲ آوریل (مصادف با سوم اردیبهشت امسال) روز جهانی زمین پاک نام گرفته است و یکی از رویداد‌های مهم جهانی به شمار می‌رود که هر ساله در تمام کشورها برای ارتقای آگاهی و آموزش در مورد مسائل زیست‌محیطی و ترویج فرهنگ حفاظت و پاسداری از زمین برگزار می‌شود. به نظر شما وجود چنین روزی و برگزاری آن در چه ابعادی دارای اهمیت است؟
وجود روز جهانی زمین پاک به عنوان یک فرصت برای ترویج آگاهی و اهمیت حفاظت از محیط زیست در جوامع جهانی عمل می‌کند. این روز از یکسو فرصتی برای یادآوری به افراد در باره مسائل زیست‌محیطی است که جهان با آن روبه‌روست و از دیگر سو به ایجاد انگیزه برای انجام اقدامات مؤثر برای حفاظت از زمین و محیط زیست کمک می‌کند. اهمیت این روز در ابعاد مختلف قابل توجه است. برای مثال، برگزاری این روز به افراد کمک می‌کند تا در مورد مسائل مختلف زیست‌محیطی مانند تغییرات اقلیمی، آلودگی هوا و آب، کاهش تنوع زیستی و... آگاهی بیشتری پیدا کنند. این آگاهی می‌تواند به افزایش توجه به مسائل زیست‌محیطی و تصمیم‌گیری‌های جدید در باره حفاظت از محیط زیست کمک کند. همچنین ترویج عمل‌گرایی حتی در ابعاد کوچک نیز می‌تواند یکی از ابعاد این روز باشد. روز جهانی زمین پاک فرصتی است برای تشویق افراد به انجام اقدامات کوچک و بزرگ برای حفاظت از محیط زیست. این اقدامات می‌توانند شامل مدیریت مصرف انرژی، استفاده از حمل و نقل عمومی، مدیریت صحیح پسماند در مبدأ و ... باشند. یکی دیگر از جنبه‌های مهم این روز می‌تواند تحریک سیاستگذاری مبتنی بر حفاظت از محیط زیست باشد. این روز می‌تواند به عنوان یک فرصت برای مطالبه‌گری از دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی به منظور اتخاذ تدابیر قوی‌تر و کارآمدتر در زمینه حفاظت از محیط زیست عمل کند. همچنین این روز فرصتی برای افراد و اجتماعات جهانی درجهت همکاری و هم‌افزایی در زمینه حفاظت از محیط زیست است. این هم‌افزایی می‌تواند منجر به ایجاد شبکه‌های همکاری بین‌المللی و به اشتراک‌گذاری دانش و تجربیات مرتبط با محیط زیست شود. به طور کلی، روز جهانی زمین پاک به عنوان یک رویداد بین‌المللی، اهمیت زیادی در ترویج فرهنگ زیست محیطی دارد و می‌تواند به صورت دوره‌ای به عنوان یک تلنگر به بهبود وضعیت محیط زیست جهانی کمک کند.
ارتقای آگاهی مردم درباره مسائل زیست‌محیطی و ترویج فرهنگ حفاظت و پاسداری از زمین به عنوان محیط زیست ما از چه راه‌هایی عملی می‌شود؟
ارتقای آگاهی مردم در این باره می‌تواند از طرق مختلف انجام شود. برای مثال، آموزش و آگاهی رسانی در مدارس یکی از مهم‌ترین راه‌ها برای افزایش آگاهی از مسائل زیست‌محیطی است. برنامه‌های آموزشی درسی و فعالیت‌های مدرسه می‌توانند به دانش‌آموزان در مورد اهمیت حفاظت از محیط زیست، استفاده مؤثر از منابع طبیعی و روش‌های کاهش آلودگی آموزش دهند. رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی نیز به وسیله استفاده از رسانه‌های مختلف برای انتشار پیام‌ها و مطالب مرتبط با محیط زیست و حفاظت از زمین می‌توانند به گسترش آگاهی عمومی کمک کنند. کمپین‌های تبلیغاتی، ویدئوها، پست‌های متنی و تصاویر انگیزشی نیز در این رسته قرار می‌گیرند و می‌توانند توجه عمومی را جلب و به افزایش آگاهی مردم کمک کنند. علاوه بر اینها، برگزاری جلسات آموزشی مانند کارگاه‌ها، سمینار‌ها و نشست‌های گفت‌وگومحور در مورد مسائل زیست‌محیطی می‌تواند به افزایش آگاهی افراد و ایجاد فرهنگ حفاظت از محیط زیست کمک کند. شرکت در فعالیت‌های جمعی محلی مانند پاکسازی محیط، کاشت درخت و حمایت از حیات وحش محلی نیز به عنوان روش‌هایی به منظور تقویت ارتباط افراد با محیط زیست و آگاهی از اهمیت حفاظت از آن مؤثر خواهد بود. علاوه بر اینها، تکنولوژی نیز می‌تواند به ارتقای آگاهی مردم درباره مسائل زیست‌محیطی کمک کند. برنامه‌های موبایل، وب‌سایت‌های آموزشی و نرم‌افزار‌های شبیه‌سازی می‌توانند به آموزش و آگاهی مردم در این زمینه کمک کنند.
به نظر می‌رسد خودخواهی‌های انسانی باعث شده تا محیط زیست مورد تهدید قرار گیرد. بالطبع فرهنگسازی در این زمینه باید از اجتماعات کوچک‌تر آغاز شود. در این زمینه چگونه می‌توان خانه و مدرسه را محملی برای آموزش از دوران کودکی و نوجوانی کرد؟
به صورت کلی محیط زیست بسیاری از چالش‌ها و تهدیدات را با حضور انسان تجربه کرده و یکی از دلایل وجود روز‌هایی مانند روز زمین پاک نیز یادآوری این چالش‌هاست. به همین دلیل لزوم فرهنگسازی در این زمینه بیشتر خودنمایی می‌کند و می‌تواند از اجتماعات کوچک‌تر هم‌چون خانواده و از دوران کودکی و نوجوانی آغاز شود. از طریق خانه و مدرسه می‌توان به طور مؤثری فرهنگ حفاظت از محیط زیست را ترویج داد و در فرد نهادینه کرد. می‌توان راهکار‌هایی برای آموزش محیط زیست در خانه و مدرسه ارائه داد، برای مثال برنامه‌های آموزشی منظم در مدارس مانند ادغام مباحث محیط زیستی در برنامه درسی به عنوان یک بخش اساسی از آموزش از دوران کودکی تا نوجوانی. این برنامه‌ها می‌توانند شامل درس‌هایی در مورد اهمیت حفاظت از طبیعت، تنوع زیستی، تغییرات اقلیمی، مدیریت پسماند از مبدأ و کاهش آلودگی باشند. یکی دیگر از روش‌ها، توانمندسازی والدین است. آموزش والدین در مورد اهمیت محیط زیست و روش‌های حمایت از آن تأثیر بسیار زیادی در تربیت کودکان خواهد داشت. ایجاد فضایی در خانه که به مدیریت مصرف انرژی، مدیریت پسماند و مراقبت از محیط زیست اهمیت دهد، می‌تواند به نهادینه شدن فرهنگسازی مثبت در خانواده کمک کند. برگزاری رویداد‌ها و فعالیت‌های عملی مانند کاشت درخت، پاکسازی محیط، ایجاد باغ مدرسه و ... به کودکان این امکان را می‌دهد که از نزدیک با محیط زیست در ارتباط باشند و ارزش حفاظت از آن را تجربه کنند و این نکته را یادآوری می‌کند که مسئولیت حفاظت از محیط زیست نه تنها به عهده یک ارگان ملی یا بین‌المللی نیست بلکه با تک‌تک افراد است.
استفاده از ابزار‌های آموزشی نوین، برای مثال استفاده از رسانه‌های دیجیتال، اپلیکیشن‌های آموزشی، وسایل آموزشی تعاملی و مواد آموزشی بصری می‌تواند به طور مؤثری آموزش محیط زیست را در مدارس و خانه‌ها تقویت کند و در عین حال جذابیت بیشتری را به خصوص برای نسل‌های جدیدتر دارد. دیگر نکته‌ای که باید مدنظر قرار گیرد، تشویق کودکان و نوجوانان به مشارکت مداوم و فعال در فعالیت‌های محیط زیستی و ارائه فرصت‌هایی برای آن‌ها به منظور انجام اقدامات محیط زیستی خلاقانه و کارآمد است. با اتخاذ این راهکارها، می‌توان دوران کودکی و نوجوانی افراد را به یک زمان مفید برای یادگیری و فرهنگسازی در زمینه محیط زیست تبدیل کرد و به ایجاد نسلی آگاه و مسئول در قبال محیط زیست امیدوار بود.
انجمن‌های فعال در این زمینه تا چه حد نقش و اهمیت دارند و آیا در این زمینه موفق بوده‌ایم؟ چگونه می‌توان از ظرفیت‌های اجتماعی در این زمینه بهره برد؟
انجمن‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در زمینه حفاظت از محیط زیست و آموزش فرهنگ حفاظت و پاسداری از زمین می‌توانند به عنوان نهاد‌هایی با تخصص و تجربه در زمینه محیط زیست عمل کنند و اقدامات مؤثری را برای حفظ و مراقبت از محیط زیست داشته باشند. انجمن‌ها می‌توانند مسائل و چالش‌های محیط زیست را به جامعه معرفی کنند و آگاهی عمومی را در مورد این مسائل افزایش دهند. بخش دیگری از فعالیت‌های آن‌ها به توسعه راهکار‌های نوین برمی‌گردد، یعنی به تحقیقات و توسعه راهکار‌های جدید در زمینه حفاظت از محیط زیست مشغول شوند و این راهکارها را به جامعه معرفی کنند. دیگر فعالیت اثرگذار انجمن‌ها مبحث آموزش است که می‌تواند برنامه‌ها و فعالیت‌های آموزشی در مورد مسائل محیط زیست برگزار و به توسعه آگاهی جامعه در این زمینه کمک کند. علاوه بر این انجمن‌ها قادر به حمایت از حقوق محیط زیست و حمایت از تدابیر قانونی و سیاسی جهت حفظ محیط زیستند و پتانسیل تقویت روحیه مطالبه‌گری در مردم را دارا هستند. در کنار این می‌توانند به همکاری در پروژه‌های محیط زیستی مختلف مشغول شوند و به توسعه حرکت‌های محیط زیستی جامعه کمک کنند. درباره موفقیت یا عدم موفقیت، پاسخ مشخصی وجود ندارد. به صورت کلی به این موارد نمی‌توان به صورت صفر و یکی نگریست. در برخی از جنبه‌ها به خصوص مطالبه‌گری فعالیت‌های خوبی انجام گرفته و در برخی جنبه‌ها از جمله آموزش و فرهنگسازی در تمامی سطوح جای کار زیادی وجود دارد. در بسیاری از کشورها، انجمن‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد در زمینه محیط زیست موفق بوده‌اند. این انجمن‌ها با تلاش‌های مداوم خود، موفق به ارتقای آگاهی عمومی در مورد مسائل محیط زیست، حفاظت از منابع طبیعی و ایجاد تغییرات ساختاری و فرهنگی در جامعه شده‌اند. البته این نکته نیز نباید مغفول واقع شود که هرچه سطح حمایت از انجمن‌ها بیشتر شود، فعالیت‌های بیشتر و اثرگذارتری را شاهد خواهیم بود. در باره بخش بعدی سؤال شما، برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های اجتماعی در زمینه حفاظت از محیط زیست، می‌توان از راهکار‌هایی از جمله تشویق به مشارکت مردمی یا همان ایجاد فرصت‌ها و شرایطی که به افراد امکان مشارکت فعال در فعالیت‌های محیط زیستی را بدهد استفاده کرد. استفاده از تخصص‌های محلی - بهره‌گیری از تخصص‌ها و دانش‌های محلی جامعه برای تدوین و اجرای برنامه‌ها و پروژه‌های محیط زیستی- نیز می‌تواند در بسیاری از موارد راهگشا باشد. عدم استفاده از تخصص و تجربه‌های محلی یکی از مواردی است که به ویژه در حوزه مدیریت منابع آب در سالیان گذشته مشکلات را تشدید کرده است. بر اساس تجربه، استفاده از ظرفیت‌های بومی در آموزش و ارتقای آگاهی افراد نقش بسزایی دارد. حمایت از نهاد‌های مردم‌نهاد و ارائه حمایت‌های مالی و غیرمالی به انجمن‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در زمینه محیط زیست برای تقویت فعالیت‌های آن‌ها یکی از روش‌های استفاده از ظرفیت‌های اجتماعی است و همچنین تشویق به سیاستگذاری مشارکتی و همکاری با انجمن‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد در تدوین و اجرای سیاست‌ها و برنامه‌هایی که به حفظ محیط زیست و ترویج فرهنگ حفاظت از آن کمک می‌کنند نیز به خصوص در شرایط اقتصادی فعلی اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. توسعه همکاری‌های میان‌انجمنی نیز یکی دیگر از ظرفیت‌های اجتماعی است که شامل ایجاد همکاری و شبکه‌سازی بین انجمن‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در زمینه محیط زیست برای بهبود اثربخشی فعالیت‌هاست. در حال حاضر شاهد فعالیت اکثر انجمن‌ها به صورت جداگانه و مقطعی هستیم. این مورد را نباید فراموش کنیم رمز موفقیت در این زمینه، ارتقای فرهنگی است. علاوه بر همه اینها، ایجاد شبکه‌ها و همکاری‌های بین‌المللی و تبادل تجربیات با انجمن‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد مشابه در سطح بین‌المللی به منظور ارتقای فعالیت‌ها و ایجاد اثربخشی بیشتر در حوزه حفاظت از محیط زیست نیز یکی از ظرفیت‌های موجود است.
خانواده به عنوان هسته اولیه اجتماع چگونه می‌تواند نقطه آغاز و کانون محوری حفظ محیط زیست و پاک نگه داشتن زمین باشد؟
خانواده به عنوان هسته اولیه جامعه، نقش بسیار مهمی در حفظ محیط زیست، احترام به طبیعت و پاک نگه داشتن زمین دارد. این نقش می‌تواند از دوران کودکی آغاز شود و در طول سال‌ها توسعه یابد. به برخی از راهکار‌هایی که خانواده می‌تواند برای ایفای این نقش اساسی به کار گیرد اشاره می‌کنم. اهمیت حفاظت از محیط زیست و پاک نگه داشتن زمین به کودکان آموزش داده و نهادینه شود. این شامل تبیین و تشریح اهمیت کاهش آلودگی و مراقبت از محیط زیست می‌شود. والدین می‌توانند با نشان دادن رفتار‌های مثبت مانند جدیت در مصرف صحیح مواد و انرژی مورد نیاز و حمایت از حیات وحش، به کودکان خود الگوی خوبی ارائه دهند. علاوه بر این خانواده می‌تواند فرصت‌ها و شرایطی را فراهم کند که افراد خانواده بتوانند در فعالیت‌های مختلفی مانند کاشت درخت، پاکسازی محیط و حمایت از حیات وحش شرکت و فرصت‌هایی برای ارتباط با طبیعت مانند پیاده‌روی در پارک‌ها، کمپینگ و کوهنوردی فراهم کنند. علاوه بر این خانواده می‌تواند نقش افراد در تصمیم‌گیری‌های مرتبط با محیط زیست در جامعه و اثرگذاری آن‌ها را نشان دهد. فرزندان را به اعمال مسئولانه و پایدار در این زمینه تشویق و به پرورش افرادی حامی، فعال و مطالبه‌گر در حوزه محیط زیست کمک کند.
با توجه به این نکات، خانواده می‌تواند به عنوان محور اساسی در حفظ محیط زیست و پاک نگه داشتن زمین عمل و نقش مهمی در آموزش ارزش‌های حفاظت از محیط زیست به نسل‌های آینده ایفا کند.
